1. Perun

[ Pobierz całość w formacie PDF ]

PERUN - BÓG NIEBIOS I PIORUNÓW (A. GIEYSZTOR)

·          Prokop z Cezarei - imię Peruna kryje się w określeniu Demiurg Pioruna (Wojna Gocka VI w); przytaczając informację o Słowianach, pisze: Uważają bowiem, że jeden tylko bóg, twórca błyskawicy, jest panem całego świata i składają mu w ofierze woły i wszystkie inne zwierzęta ofiarne

·          Zasięg kultu Peruna obejmuje wszystkich Słowian, także nadbałtyckich i Bałtów.

·          Nazwa Perun złożona jest z rdzenia per- i przyrostka -un, co stanowi nomen agentis, czyli miano osoby sprawującej czynność określoną rdzeniem wyrazu. Nie wydaje się to dziś imieniem bóstwa utworzonym z wyrazu pospolitego „piorun", zachowanego tylko w polszczyźnie. Stało się raczej odwrotnie: dawna nazwa teologiczna uległa laicyzacji i dała początek terminowi na oznaczenie zjawiska atmosferycznego. W językach litewskim i łotewskim ten sam wyraz służy do nazywania i bóstwa, i gromu.

·          Rdzeń *per- pochodzi od polskiego czasownika prać, piorę, co znaczyło uderzać. Perun- ten, który uderza. Ludy bałtyjskie czciły podobne bóstwo nazywając je po litewsku Perkunas, po prusku Parcuns, po łotewsku Perkons, tak więc z rdzeniem innym od polskiego *per-, mianowicie *perk-.

·          w kulturze ludowej Bałtów jeszcze w wieku XVII czczono dąb jako drzewo bóstwa

piorunowego, Perkuna; na Litwie i Łotwie znano dęby Perkuna i Perkona

·          Bardziej archaicznie i bliżej naszego tematu brzmi przekaz litewski podany przez Mariję Gimbutas: aż do wieku XX na Litwie i Łotwie tylko starsi ludzie mieli prawo wymawiać imię Perkuna i Perkona, zwykle w zdrobniałej formie Perkûnèlis i Perkonitis, albo w zastępczej Dievaitis i Dievins („bóg").

·          perkunija - oznacza w j. litewskim burzę z grzmotami; może występować w litewskich nazwach miejscowych, na przykład osiedle Perkiinai, Perkiiniśkiai, Perkuni-śke, Perkunkaimi, rzeka Perkunija, pośród nazw gór i lasów: Perkunkalnis, co znaczy „góra Per-kuna", gdzie - jak mówi bajka ludowa — „w swych dawnych dniach mieszkał Perkunas".

·          Formą powstałą z rdzenia *perg- jest polska nazwa miejscowa (a potem i heraldyczna) Przeginia, którą spotykamy w staroruskim słowie peregyniam.

·          W tekstach hetyckich z XIV w. p.n.e. (!) występuje perunaš, tj. skała, jest wielką boginią Perunaš- matką kamiennego potwora Ullikummi zrodzonego z ojca, boga Kumarbi, zupełnie tak jak islandzka Fjórgyn była matką Tora (!)

·          system wierzeń opiera się na szczątkach systemu z epoki protoindoeuropejskiej, o czym może świadczyć istanienie wedyjskiej bogini o imieniu Parandżja, która dbała o deszcze i błyskawice (!)

·          Uderzenie pioruna w wierzeniach ludów bałtyjskich i słowiańskich sakralizowało dotknięty nim przedmiot (np. skałę, drzewo, górę, człowieka. Inaczej mówiąc nadawało mu właściwości magicznych, świadczyło o zainteresowaniu bóstwa)

·          Według Hieronima z Pragi (chrześcijański misjonarz, XV w.) najstarszy dąb w lesie uważano za siedzibę bóstwa. Hieronim dokonał spalenia i zniszczenia świętych gajów Słowian, co wywołało sprzeciw ludności, która zwróciła się o pomoc do ówczesnego księcia Litwy, tj. Witolda. Ten wygnał Hieronima z kraju.

·          Słowianie południowi, osiadli na Półwyspie Bałkańskim od V wieku, znali zarówno Peruna, jak też jego towarzyszkę, której imiona sprowadzają się do kształtu Perperuna

·          wzgórze Perun u wschodnich wybrzeży Istrii; nazwa miejsca na jego zboczu - Trebiśća - prowadzi nas do obrzędów słowiańskich, w których termin treba rozumiany jako „ofiara" został poświadczony w tym znaczeniu już w roku 785. Osadnictwo słowiańskie Istrii wolno datować najpóźniej na początek wieku VIII.

·          oznaczenie „boga" i „nieba" w języku albańskim wyrazami Perëndi, Perendi

·          rodzime pochodzenia „czwartku" wśród Drzewian połabskich: perëndan, „Wielki Czwartek" (nazwy dni tygodnia brały się często od bogów, taką sytuację odnajdujemy w mitologii skandynawskiej, germańskiej i innych. Najlepiej widać to na przykładzie języka angielskiego: Monday był określany monedæi. Wcześniej funkcjonowało mōnandæg i mōndæg. Podobnie brzmiące określenia występowały w językach fryzyjskim, wysoko- i niskoniemieckim. Germański źródłosłów nawiązuje do łacińskiego lunaes dies czyli „dnia księżyca” (moon day); Tuesday: w staroangielskim brzmiał Tiwes dæg, gdzie Tiwes było odniesieniem do nordyckiego boga Tyra, boga wojny, odpowiednika rzymskiego Marsa, który był „patronem” drugiego dnia tygodnia; Wendesday: odwołanie do staroangielskich bogów. Niegdyś środa określana była Wēdnes dæg na cześć boga Wodana, którego wyznawali do VII w n.e. anglosascy mieszkańcy wyspy; Thursday: Patron tego dnia był najpotężniejszym bogiem nordyckim, władcą piorunów, Thorem. W staroangielskim na czwartek mówiono Þunresdæg. Sama nazwa pioruna (thunder) wywodzi się od imiona tego boga osadzonego w centrum nordyckiego panteonu. Sam Thor był pogromcą gigantów i synem samego Odyna; Friday: Piątek jest jedynym dniem tygodnia którego angielska nazwa pochodzi od kobiety. Konkretnie bogini Frige, narzeczonej Odyna. Była ona nordycką patronką ogniska domowego; Saturday: Sobota porzuca mitologię nordycką i skłania się ku rzymskiej. Nazwa pochodzi z II wieku n.e. i wzięła się od imienia rzymskiego boga rolnictwa Saturna, który miał rządzić światem przez pierwszą godzinę soboty. Jest to jedyny dzień tygodnia w języku angielskim pochodzący od boga z rzymskiego panteonu; Sunday: Poniedziałek jest dniem księżyca, niedziela zaś dniem słońca. Ukształtowała się w połowie XIII w n.e. ze słowa sunedai, które z kolei pochodzi ze staroangielskiego Sunnandæg (oznaczającego dokładnie „dzień słońca”) - przyp. Borysa).

·          Na Morawach i w Słowacji wyraz parom używany w zaklęciach na równi z wyrazem hrom jest substytutem imienia Peruna; znany tam jest też Peron

·          w zapisach pochodzenia niemieckiego bądź duńskiego:  Porenutius, którego imię przekazał swym czytelnikom Sakso Gramatyk,(kronikarz duński z przełomu XII i XIII wieku) mógłby okazać się Pioruńcem - forma augmentatywna od Pioruna (Peruna) lub deminutywna Piorunie (syn Pioruna albo mały Piorun).

·          Dęby pod Stargardem Meklemburskim, grodem wagryjskim, poświęcone (wedle kronikarza saskiego Helmolda) bóstwu Proue, mogłyby być poświęcone czci Prone-Perona

·          Na Rusi: Perun zajmował pierwsze miejsce w panteonie urządzonym przez Włodzimierza na wzgórzu koło dworu książęcego w Kijowie, dopóki książę wraz ze swym ludem nie przyjął chrztu w roku 988. Fragment Latopisu z XI wieku: (Włodzimierzowa próba uporządkowania pocztu bóstw ruskich w pobliżu siedziby władcy) "I począł Włodzimierz panować w Kijowie sam jeden. I wystawił posągi poza dziedzińcem dworskim [poza grodem książęcym] Peruna drewnianego, a głowa jego srebrna, a wąs złoty; i Chorsa, i Dażboga,  Striboga, i Siemargła, i Mokosz. ofiarowywali im, zowiąc ich bogami, i przywozili syny swoje i córki, i ofiarowywali biesom, i splamili ziemię ofiarami swymi, i splamiła się ziemia ruska, i to wzgórze". (według Henryka Łowmiańskiego jest to powielone imię Peruna w innej formie, jednakże każde z nich dotyczyło tylko tego jednego bóstwa, co miałoby świadczyć o kulcie o znamieniu monoteistycznym? przyp. Borysa)

·          O czci oddawanej Perunowi w Nowogrodzie Wielkim dowie-dzieliśmy się sporo dzięki wykopaliskom. W miejscu zwanym Pe-rynią—analogicznie do przytaczanej celtyckiej Hercynii, litewskiej Perkuniji i polskiej Przegini — według Trzeciego latopisu nowo-grodzkiego znajdowało się wzgórze poświecone Perunowi. Z woli księcia biskup Jakim-Joachim w roku 988 kazał tu „zniszczyć miejsce święte [w oryginale: trebiśća] i posiec Peruna

·          Szkoła tzw. normanistów, - kult Peruna miał pokrywać kult nordyjskiego Tora, pana burz i piorunów. Niektóre obrzędy miałyby zachować piętno skandynawskie, jak składanie broni u stóp posągu bóstwa lub zaklęcia wznoszone przeciw krzywoprzysięzcom. Nawet jeśli w części praktyki te były obce i przyniesione przez drużyny wareskie - co zresztą dalekie jest od udowodnienia - napotkały na Rusi dawny autochtoniczny kult bóstwa z oczywistym imieniem słowiańskim, solidnie zakorzeniony w świadomości miejscowego społeczeństwa

·          Perun ma swoje miejsce w słowiańskich wyobrażeniach kosmicznych:

Rozszerzając poszukiwania na folklor słowiański i bałtyjski, można było odtworzyć mit walki bóstwa piorunowego z jego wrogiem- Welesem. Opracowanie mitu o Welesie:  Bóstwo jest wysoko, zwykle na górze, w niebiosach, gdzie przebywa ze słońcem i księżycem, lub na wierzchołku trójdzielnego drzewa patrzącego na cztery strony świata. Nieprzyjaciel jest nisko, wśród korzeni drzewa, na czarnym runie. Nieprzyjaciel kradnie bydło, chowa je w pieczarze, za skałą. Sam zaś ukrywa się pod postacią człowieka, konia, krowy, chowa się pod drzewem lub pod kamieniem. Bóstwo piorunów konno lub na wozie rozłupuje drzewo piorunem lub młotem i spala je, lub też rozbija kamień. Po zwycięstwie następuje uwolnienie wód, padają deszcze. Nieprzyjaciel chowa się w wodach podziemnych. (domena Peruna- niebiosa; domena Welesa- otchłanie, głębiny wodne, przyp. Borysa)

·          Starożytność tradycji balto-słowiańskiej wyraziła się jeszcze w jednym; w broni Peruna. Uderza on piorunem kamiennym. Odnajdywane kamienie podłużne - bądź belemnity (skamieliny mięczaków), bądź fulguryty (szkliwo kwarcowe wytopione przez piorun), bądź to przedmioty paleo- i neolityczne - nazywano wszędzie na Słowiańszczyźnie ogólnie strzałami oraz wyjaśniająco: piorunowymi strzałami, bożymi lub piorunowymi prątkami. Na Ukrainie to hromowa strilka lub strila boża, u Serbów strijela, u Słoweńców strela. Gdzieniegdzie, jak na Mazurach, umiano odróżnić fulguryty, nazywając je bożymi prątkami, od narzędzi kopalnych określanych jako kliny piorunowe. Znalezienie takiego przedmiotu uważano za dar losu; wkładano go do kolebki niemowlęcia, pocierano nim wymiona krów, gdy traciły mleko, w Słowiańszczyźnie południowej umieszczano go pod dachem dla ochrony przed piorunem. Używa się strzałek piorunowych w leczeniu chorób oczu, boleści, od uroku, przy połogu.

·          Broń Perunowa zabezpieczała i chroniła przed nieczystą siłą i chorobą. Stąd ogólnosłowiański obyczaj uderzania się po głowie kamieniem, czasem żelazem, gdy rozlegnie się pierwszy grzmot wiosenny.

·          Na wsi bułgarskiej dotkniętej klęską suszy dzieci podejmują tany, w czasie których wybierają dziewczynę jeszcze niedojrzałą do zamążpójścia. W czasie dalszych tańców przez wieś staruchy i gospodynie poszczególnych domów oblewają wodą wybrankę, nagą przybraną tylko w ziela, liście i kwiaty. W Bułgarii i Macedonii dziewczynę tę nazywa się w pieśniach Perepuną, Peperuną lub podobnie, a jej rolę symboliczną podnosi zbieżność bułgarskiej nazwy motyla - peperuda. Lud grecki zna osobę zwaną Perperuna, albański - Perperona, rumuński - Pirpi-runa. Prototyp słowiański imienia obrzędowego młodej dziewczyny sprowadza się do *Perperuna, co wydaje się formą żeńską powstałą z imienia Perun przez podwojenie rdzenia - zabieg nierzadki przy zaklęciach rytualnych.

·          Perperuna objawia się pod innym również imieniem, o brzmieniu dżwiękonaśladowczym, powołanym, być może, do życia w kręgu tabu imionowego. To Dodola, Dudula, Didiula w Bułgarii, Dódola w Serbii.

SKRÓT / PODSUMOWANIE (NADKARPOWANIE XD)

Perun był naczelnym bogiem Słowian, za koncepcją Georges'a Dumézila, bogiem I funkcji (władza prawna) i II funkcji (siła fizyczna i militarna), zaś bóstwa połabskie takie jak Świętowit, Rugewit, Jarowit i Jaryło miały być jedynie wariantami kultu Peruna.

Jednak najprostszym dowodem na istnienie kultu Peruna na obszarze Polski jest słowo określające wyładowanie atmosferyczne- "piorun", które wydaje się pochodzić bezpośrednio od imienia tego boga.

Perun, bóg niebios i piorunów, znany także jako bóg błyskawicy i grzmotu, został okrzyknięty jako demiurg błyskawicy już w VI wieku przez bizantyjskiego obserwatora Prokopa z Cezarei jako bóstwo naczelne. Uważano, że jeden tylko bóg – twórca błyskawicy, jest panem całego świata i składa mu się w ofierze zwierzęta, a w czasie tych ofiar czynione są wróżby. Zasięg Perunowy obejmuje wszystkich Słowian, a także Bałtów, co wykazały odkrycia językoznawcze zebrane przez etnografów słowiańskich. Wierzenia tych ludów wskazywały, że uderzenie pioruna uświęcało przedmiot nim dotknięty, tzn. drzewa (głównie dęby), wzgórza, skały czy nawet człowieka. W miejscach, gdzie następowały wyładowania atmosferyczne, przypisywano moc leczniczą, otaczano je płotem lub rowem, chroniącym drzewo od ścięcia lub znieważenia, modlono się o deszcz lub dobrą pogodę, odbywały się najznakomitsze uroczystości wsi dookoła świętego miejsca. Miejsca te były nazywane domem bożym. Grzmot porównywano do ryku byka lub uderzenia rogiem kozła w chmury. Uważano, że najstarszy dąb w lesie, musi być siedzibą bóstwa. Nigdy samo drzewo nie było przedmiotem czci, ale zawsze tylko to, co się w nim zawierało i co to drzewo oznaczało. Starożytność tradycji bałtosłowiańskiej wyraziła się także w broni Peruna. Uderza on bowiem piorunem kamiennym. Odnajdywane podłużne kamienie (belemnity – skamieliny mięczaków, fulguryty – szkliwo kwarcowe wytopione przez piorun) nazywano na Słowiańszczyźnie piorunowymi strzałami lub bożymi prątkami. Znalezienie takiego przedmiotu uważano za dar losu – wkładano go do kolebki niemowlęcia, pocierano nim wymiona krów, gdy traciły mleko lub umieszczano go pod dachem dla ochrony przed piorunem. Za atrybut bóstwa uważano również topór i tak wierząc w jego moc, wkładano go pod łoże rodzącej, na próg obory, na pole w czasie siewu i przeciw gradowi. Wierzono, że broń Perunowa zabezpiecza i chroni przed chorobą i nieczystą siłą.

Wiadomo, że każdy naród, plemię posiadało własne zwyczaje i obrządki, co za tym idzie własne nazwy czczonego bóstwa. I tak u Bałtów bóstwo władające piorunem nazywane było Perkun (na Litwie i Łotwie Perkun lub Perkon), grecki termin dla pioruna to keraunós, w języku albańskim – Perĕndi lub Perudi, obszary jugosławiańskie i bułgarskie to Perun, Perunac, Perunovac, Perunika itp. w zależności od zamieszkanego terytorium,
u sąsiadów ugrofińskich bóstwo piorunowe znane jako Purginepaz, na Morawach i w Słowacji znany jako Peron, w Polsce jest to oczywiście piorun, lecz ma także odpowiedniki kaszubskie (parun) czy śląskie ( w gwarze – pieron). Obecność Peruna przejawia się również w relacjach staroruskich, które pozostają najobfitszym źródłem informacji o tym bóstwie: Klęli na swoje miecze i na Peruna swojego boga. [Tamże, s. 52] Także w zapisach pochodzenia duńskiego, bądź niemieckiego dotyczących Słowian połabskich występuje Porenutius, którego imię przekazał duński kronikarz – Sakso Gramatyk. Widać więc, że zależnie od obszaru zajmowanego przez ludy istnieje znaczna różnica w nazewnictwie danego bóstwa. Jednak funkcja, jaką spełnia jest taka sama.