1. WPROWADZENIE i litera A

[ Pobierz całość w formacie PDF ]

WPROWADZENIE

Niniejszy słownik jest słownikiem językowym, grecko-polskim, pełnym. Zawiera wszystkie wyrazy występujące w Nowym Testamencie według układu przyjętego przez redaktorów Konkordanz zum Novum Testamentum Graece. 3. Aufl. Berlin 1987. Hasła wzięte z wyżej wymienionego opracowania opatrzone są numerami (od 1 do 5470) celem sprawniejszego wskazywania na związki etymologiczne między słowami oraz dla korzystania z klucza polsko-greckiego, stanowiącego bardzo przydatne uzupełnienie słownika. Pewna liczba haseł nie posiada numerów. Są to bądź wyrazy występujące w innych lekcjach danego miejsca Pisma (v.l. w rękopisach NT lub w wersjach podawanych przez wczesnych ojców Kościoła), a nie przyjęte w wydaniach, na których opiera się wymieniona grecka konkordancja, bądź też wyrazy nie pojawiające się w żadnej lekcji NT, ale albo stanowiące podstawę słowotwórczą przynajmniej dwóch słów derywowanych użytych w NT, albo będące komponentem choćby jednego wyrazu złożonego. Wszystkie występują w porządku alfabetycznym całego słownika. Wyrazy te zamiast numerów otrzymały asterysk (lub asteryski według liczby takich haseł znajdujących się bezpośrednio po haśle numerowanym), który wraz z numerem wyrazu poprzedzającego służy do etymologicznych odniesień, np. 405* wskazuje na hasło występujące bezpośrednio po haśle z numerem 405. Wyjątkiem są trzy różne a(&-), zajmujące miejsce przed wyrazem z numerem 1. Te w odniesieniach mają symbol A z asteryskiem (lub asteryskami), np. A**. Z wyrazów występujących tylko w aparacie krytycznym wydań NT uwzględnione są jedynie te, które wymienia angielska adaptacja słownika W. Bauera, sporządzona przez W.F. Arndta i F.W. Gingricha: A Greek-English Lezicon of the New Testament and Other Early Christian Literaturę. Chicago 1957 (przedruk 1959).

Słownik ten jest pełny również dlatego, że podaje adresy wszystkich miejsc w NT, w których dany wyraz występuje. Adresy wymieniane są w zakresie każdej sygnifikacji, desygnacji lub funkcji gramatycznej danego słowa według kanonicznej kolejności ksiąg, a w księgach według kolejności rozdziałów i wierszy. Pełnej lokalizacji nie posiadają tylko niektóre najczęściej stosowane partykuły (wśród nich przyimki i spójniki) oraz kilka zaimków. Są to: αλλά, από, αύτός, γάρ, δέ, διά, έάν, εί, εις, έκ, έν, έπί, εως, η, ϊνα, καί, κατά, μεν, μετά, μή, ό, ός, όσος, όστις, όταν, ότε, ότι, ού, ούδέ, ουδείς, οΰν, οΰτε, ούτος, οΟτως, πάλιν, παρά, πάς, περί, πρό, πρός, πώς, συν, τε, τις, τίς, τότε, ύπέρ, υπό, ώς, ώστε. Skróty nazw ksiąg biblijnych mają formę przyjętą w Biblii Tysiąclecia. Brak skrótu nazwy księgi przed podaną lokalizacją oznacza, że chodzi o ostatnią księgę wymienioną w danym stopniu podziału hasła.

W opracowaniu haseł podawane są informacje morfologiczne, semantyczne i gramatyczne według programu ogólnie stosowanego w słownikach greckich. A zatem rzeczowniki opatrzone są rodzajnikiem, przy przymiotnikach i zaimkach podaje się zakończenie rodzaju żeńskiego i nijakiego (jeśli je posiadają), podobnie przy liczebnikach, jeśli mają odrębne końcówki rodzajowe; przy wszystkich imionach znaleźć można również zakończenie genetiwu, a przy czasownikach te formy podstawowe, które występują w NT, a także informację o ich rekcji; przyimkom towarzyszy pouczenie, z jakim łączą się przypadkiem. Podstawa semantycznego podziału haseł została wzięta ze słownika W. Bauera w wymienionej wyżej adaptacji angielskiej, z uwzględnieniem jednak odrębności języka polskiego oraz z naniesieniem własnego programu definicji haseł.

Słownik ten zawiera pewne właściwości odrębne, tylko cząstkowo lub w ogóle nie spotykane w innych słownikach greckobiblijnych, chodzi zwłaszcza o: kompletną lokalizację wszystkich słów, słowotwórczą analizę wyrazów złożonych, ukazanie związków etymologicznych między wyrazami za pomocą systemu liczbowych odniesień oraz informację o podmiocie danej czynności lub cechy, określonym w NT przez zdaniowe konteksty.

Słowotwórcza analiza wyrazów złożonych znajduje się w nawiasie bezpośrednio po haśle; wyodrębnione są tam wszystkie komponenty oraz sufiks słowotwórczy, jeśli jest inny niż w wyrazie prostym.

Do systemu oznaczeń etymologicznych związków między wyrazami należą w słowniku wyłącznie liczby napisane małymi cyframi oraz strzałki. Liczba z poprzedzającą ją strzałką ma dwie różne desygnacje, zależne od miejsca zapisu: a) w analizie złożeń, podanej w nawiasie po haśle, oznacza: wyraz ten znajdziesz w słowniku pod podanym tu numerem; b) na końcu hasła: wyraz ten pochodzi od słowa podanego w słowniku pod wymienionym tu numerem. Liczba lub nawet długi szereg liczb bez strzałki na końcu hasła oznaczają: od wyrazu tu zdefiniowanego pochodzą słowa wymienione w słowniku pod podanymi numerami. W związku z tymi odniesieniami zaznaczyć trzeba, że te wyrazy z asteryskiem, które nie występują samodzielnie w NT nawet w odmiennych lekcjach (v.l.), opatrzone zostały wszystkimi głównymi znaczeniami, poświadczonymi w całej literaturze greckiej, według czterotomowego słownika grecko-polskiego, wydanego pod redakcją Z. Abramowiczówny, dla wszystkich innych wyrazów odniesienia podano tylko te odpowiedniki polskie, które występują w NT. W tym drugim wypadku nie zawsze wyraz odniesienia ujawnia motywację semantycznej zawartości wyrazu od niego pochodzącego. Szukać jej trzeba w dużych słownikach języka greckiego, zwłaszcza etymologicznych. Etymologiczny program słownika wymagał niekiedy umieszczenia takiego wyrazu, który w grece historycznej, to jest od początku znanych nam świadectw pisanych, nie występował nigdy samodzielnie, np. ά- privativum, a nawet umieszczenia tylko pnia lub pierwiastka wyrazów pochodnych, np. πο-. Znak * przed wyrazem oznacza, że jest to wyraz rekonstruowany, samodzielny, ale nigdzie nie poświadczony w zachowanych tekstach greckich.

Podmiot czynności lub cechy, określony danym wyrazem i jego zdaniowym kontekstem w NT, podawany jest w tych hasłach, które występują w NT przynajmniej pięć razy, choć, gdy podmiotem jest Osoba Boska, wymienia się Ją nawet przy słowach o mniejszej częstotliwości wystąpień. Tego typu informacje umieszczane są w przekonaniu, że ułatwić mogą pewne studia teologiczne, moralne i ascetyczne, oraz semantyczne i filologiczne.

Cyfra podana w nawiasach kwadratowych przy końcu hasła oznacza liczbę wystąpień danego słowa w NT. Towarzyszący jej symbol krzyżyka informuje, że dane hasło nie zawiera pełnej lokalizacji danego słowa w NT. Cyfra ta brana jest z wymienionej już wyżej Konkordanz zum Novum Testamentum Graece, w której nie ma podanej liczby miejsc występowania danego słowa w odmiennych lekcjach tekstu (v.l.). Dlatego też w ogóle nie podaje się liczby wystąpień w hasłach z asteryskiem.

Imiona własne definiowane są w słowniku odrębnie niż pozostałe hasła. Przy imionach własnych mianowicie nie dokonuje się analizy słowotwórczej ani nie ukazuje związków etymologicznych. Dla ich polskich odpowiedników przyjęta jest forma taka, jak w Biblii Tysiąclecia.

Hasła nie zawierają informacji o literaturze przedmiotowej ani nie odwołują się do wystąpień danego słowa we wcześniejszej literaturze greckiej. Tego typu wiadomości znaleźć można w dużych obcojęzycznych słownikach do NT: Kittela-Friedricha, Bauera, Zore11a, albo w dużym ogólnogreckim słowniku Lidde11a-Scotta-Jonesa, Abramowiczówny i w etymologicznym Friska lub Chantraine'a.

Podstawą redakcji tego słownika była własna analiza semantyczna każdego miejsca wszystkich słów oraz korzystanie z wymienionych wyżej słowników, zwłaszcza z Bauera w angielskiej adaptacji Arndta-Gingricha, z opracowań słowotwórstwa greckiego, w tym z Debrunnera, z indeksu wyrazów pokrewnych Xaviera Jacąuesa i z innych publikacji, których pełny zapis bibliograficzny znajduje się w dołączonym tu wykazie literatury podstawowej. Ostatnia z wymienionych pozycji (X. Jacąuesa) choć ze swego tytułu bardzo pomocna w przyjętym programie etymologicznym słownika (Index des mots apparentes dans le Nouveau Testament), wymagała w korzystaniu ustawicznej czujności, gdyż często przedstawia propozycje naukowo nie uzasadnione.

Słownik ten układany był z myślą przede wszystkim o takich użytkownikach, którzy uznając księgi Nowego Testamentu za natchnione przez Ducha Świętego, za drogocenny wraz z księgami Starego Testamentu dar Boga obok daru Sakramentów Świętych i daru całego stworzenia, za źródło wszelkiej prawdy zbawiennej i norm moralnych, szukają w nich prawdziwej mądrości oraz nauki dla zrozumienia siebie i otaczającego świata; dla użytkowników, którzy, nie znając wystarczająco języka greckiego, potrzebują filologicznego przewodnika w docieraniu do najbardziej precyzyjnych odpowiedzi na ich pytania. Bezpośrednio do greckiego oryginału może ich prowadzić Grecko-Polski Nowy Testament, wydanie interlinearne z kodami gramatycznymi, który po raz pierwszy ukazał się w 1993 r. Ten słownik udostępnia jeszcze inną drogę badawczą: zawiera w drugiej części klucz polsko-grecki, na który składają się hasła polskie i ich semantyczne odpowiedniki greckie z tymi samymi numerami, które mają one w części grecko-polskiej. Chcąc na przykład dowiedzieć się, jaki wyraz grecki oznacza w NT miłość i co księgi NT mówią o miłości, trzeba sięgnąć do klucza polsko-greckiego, gdzie pod hasłem miłość znajdzie się greckie αγάπη i numer 26. Z kolei ten numer w części grecko-polskiej wymieni wszystkie miejsca NT z wyrazem αγάπη oznaczającym miłość. Jedno hasło polskie może posiadać kilka semantycznych odpowiedników greckich. Tak na przykład pod wymienionym już hasłem miłość znajduje się oprócz αγάπη także φιλία z numerem 5224, który w części grecko-polskiej poda kolejne miejsce NT mówiące o miłości. Ponadto hasło αγάπη odeśle jeszcze do słów pochodnych, to jest do αγαπάω (nr 25), miłować, i do άγαπητός (nr 27), umiłowany, a φιλία do φίλος (nr 5235), kochany, drogi, miły, przy którym są numeryczne odsyłacze do wielu innych wyrazów pochodnych, występujących w NT. W tym kluczu nie uwzględnia się wyrazów polskich występujących w greckich hasłach z asteryskiem.

Klucz nie jest słownikiem polsko-greckim, lecz przewodnikiem ułatwiającym kwerendę pojęć w Nowym Testamencie. Dlatego znajdują się w nim także hasła, których znaczenie wynika nie wprost z desygnacji podanego wyrazu greckiego, lecz jest efektem jego substantywizacji lub użycia w jakimś charakterystycznym zwrocie. Hasła w nawiasie oznaczają, że dany wyraz jest tylko pojedynczym elementem kilkuwyrazowej definicji leksykograficznej lub jakiegoś charakterystycznego wyrażenia. Na przykład hasło ״(ciąża)" odsyła do συλλαμβάνω, które w NT ma m. in. znaczenie ״zachodzić w ciążę".

Semantyczne odpowiedniki wyrazów greckich zawierających przeczenie podaje klucz polsko-grecki w inwersji, np. wiedzieć nie zamiast syntaktycznie poprawnego nie wiedzieć. Podobnie lęku bez zamiast bez lęku. Hasło w nawiasie oznacza tylko jeden element złożonej struktury semantycznej oryginału.

Klucz polsko-grecki może ułatwić także profesjonalne badania filologiczne.

Z myślą o odbiorcach nie w pełni znających język grecki, ale przystępujących już do samodzielnego czytania Nowego Testamentu w wersji oryginalnej, dodany został do słownika alfabetyczny wykaz trudniejszych do identyfikacji form czasowników z określeniami trybu, czasu i strony, w tym także formy, które nawet w języku κοινή muszą uchodzić za błędne, występują jednak w niektórych rękopisach NT. Powstawał on na marginesie redakcji poszczególnych haseł. Pełny indeks wszystkich form imiennych i słownych, występujących w NT podaje wielki, komputerowo sporządzony wolumen pt. The Analytical Greek Lexicon Revised, sporządzony przez H.K. Moultona. Gramatyczne wyjaśnienia można też znaleźć w obcojęzycznych kluczach F. Rieneckera lub M. Zerwicka, którzy analizują formy gramatyczne wyrazów każdego zdania. Wykaz dodany do niniejszego słownika pomija formy łatwiejsze i nie określa osoby ani liczby gramatycznej, czyli tego, co powinno być znane nawet początkującym czytelnikom tekstów greckich.

Podstawowa literatura filologiczna

Abel P.F.M.: Grammaire du grec bibliąue suivie d'un choix de papyrus. Paris 1927.

Arndt W.F., Gingrich F.W.: A Greek-English Lexicon of the New Testament and Other Early Christian Literature. A Translation and Adaptation of W. Bauer's Griechisch-deutsches Wórterbuch zu den Schriften des Neuen Testaments und der iibrigen urchristlichen Literatur. Chicago 1957 (4. przedruk 1959).

Bai11y Α.: Dictionnaire grec-franęais. Redige avec le concours de E. Egger. Ed. 16, revue par L. Sechan et P. Chantraine. Paris 1950.

Bauer W.: Griechisch-deutsches Wórterbuch zu den Schriften des Neuen Testaments und de iibrigen urchristlichen Literatur. 5. Aufl. Berlin 1958.

Benveniste E.: Noms d'agent et noms d'action en indo-europeen. Paris 1948.

Blass F.: Grammatik des neutestamentlichen Griechisch. Bearbeitet von A. Debrunner. 10. Aufl. Góttingen 1959.

Bosak P.C.: Słownik-konkordancja osób Nowego Testamentu. Poznań 1991.

Carrez M., Morel F.: Dictionnaire grec-franęais du Nouveau Testament. Neuchatel-Paris 1971.

Chantraine P.: Dictionnaire etymologiąue de la langue grecąue. Histoire des mots. Paris 1983.

Chantraine P.: La formation des noms en grec ancien. Paris 1933.

Debrunner Α.: Griechische Wortbildungslehre. Heidelberg 1917.

Estienne H.: Thesaurus linguae Graecae. Vol. 1-8. Ed. 3. Paris 1831-1865.

Exegetisches Wórterbuch zum Neuen Testament. Herausgegeben von H. Balz und G. Schneider. 1-3 Bd. Stuttgart 1980-1983.

Frisk H.: Griechisches etymologisches Wórterbuch. Lief. 1-22. Heidelberg 1954-1970.

Jacąues X.: Index des mots apparentes dans le Nouveau Testament. Complement des concordances et dictionnaires. Rome 1969.

Konkordanz zum Novum Testamentum Graece. 3. Aufl. Berlin 1987.

Langkammer H.: Mały słownik biblijny. Wyd. 4. Wrocław 1993.

Leon-Dufour X.: Słownik Nowego Testamentu. Przekład i opracowanie polskie K. Romaniuk. Poznań 1981.

Lidde11 H.G., Scott R.: A Greek-English Lexicon. Revised and augmented throughout by H.S. Jones with the assistance of R. McKenzie. With a Supplement. Ed. 9. Oxford 1940 (dodruk 1973).

Marine11i F., Paoli U.E.: Grammatica greca. Ed. 7. Firenze 1957.

Morgenthaler R.: Statistik des neutestamentlichen Wortschatzes. 2. Aufl. Ziirich 1972 (dodruk 1973).

Moulton H.K.: The Analytical Greek Lexicon Revised. Edited by [...]. Grand Rapids 1978 (dodruk 1981).

Moulton J.H., Milłigan G.: The Vocabulary of the Greek Testament I11ustrated from the Papyri and Other Non-Litterary Sources. Ed. 4. London 1957.

Podręczna encyklopedia biblijna. Dzieło zbiorowe pod redakcją E. Dąbrówskiego. T. 1-2. Poznań 1960.

Popowski R.: Struktura semantyczna neologizmów w Listach świętego Pawła z Tarsu. Lublin 1978.

Rienecker F.: Sprachlicher Schliissel zum griechischen Neuen Testament nach der Ausgabe von E. Nestle. 9. Aufl. Giessen 1956.

Rosłon J.W.L.: Gramatyka języka greckiego oparta na trekstach Starego, a zwłaszcza Nowego Testamentu dla studentów biblistyki i nauk pokrewnych. Warszawa 1990.

Schmo11er O.: Handkorkordanz zum griechischen Neuen Testament. 5. Aufl. Stuttgart 1931.

Schwyzer E.: Griechische Grammatik. Auf der Grundlage von K. Brugmanns Griechischer Grammatik. Miinchen. 1. Bd. A11gemeiner Teil, Lautlehre, Wortbildung, Flexion. 3. Aufl. 1959. 2. Bd. Syntax und syntaktische Stilistik. Verwo11standigt und hrsg. von. A. Debrunner. 3. Aufl. 1966. 3. Bd. Register von D.J. Georgacas. 2. Aufl. 1960.

Słownik grecko-polski. Pod redakcją Z. Abramowiczówny. T. 1-4. Warszawa 1958-1965.

Theologisches Wórterbuch zum Neuen Testament. Begriindet von G. Kittel, hrsg. von G. Friedrich. 1-10 Bd. Stuttgart 1933-1979.

Zerwick M.: Analysis philologica Novi Testamenti Graeci. Ed. 2. Romae 1960.

Zerwick M.: Graecitas biblica. Exemplis i11ustratur a [...]. Ed. 3. Romae 1955.

Zore11 F.: Novi Testamenti lexicon Graecum. Ed 2. Paris 1931.

Objaśnienie skrótów i znaków

A.              accusativus

abs.              absolutus

abstr.              abstrakcyjny

acc.              accusativus

act.              activum

adv.              adverbium, przysłówek

ant.              antonim, antyteza

aor.              aoristum, aoryst

aram.              aramejski

att.              attycki

Bl.D.              Blass F.: Grammatik des neutestamentlichen Griechisch. Bearbeitet von A. Debrunner. 10. Aufl. Góttingen 1959.

BT

Biblia Tysiąclecia

comp.

comparativus, stopień wyższy

eon.

coniunctivus

cop.

copulativum, kopulatywny

cz.

czynność

D.

dativus

dat.

dativus

dem.

deminutivum, zdrobnienie

dom.

domyślnie

dosł.

dosłownie

enkl.

enklityka, enklitycznie

etym.

etymologia, etymologiczny

fem.

femininum, rodzaj żeński

fut.

futurum

G.

genetivus

gen.

genetivus

hebr.

hebrajski

imperat.

imperativus

imperf.

imperfectum

ind.

indicativus

inf.

infinitivus

intrans.

intransitivum, intranzytywny, nieprzechodni

kontr.

kontrahowany

łac.

łaciński